(Leestijd: 3 minuten)
Je kent ze wel, woordcombinaties als land- en tuinbouw, wis- en natuurkunde of hoor- en zichtbare op- of aanmerkingen.
Een weglatingsstreepje is inderdaad handig om je zinnen korter te maken. Het vervangt in samentrekkingen het woorddeel dat in een volgend of vorig woord ook voorkomt.
Zo laat je bij achterwaartse samentrekkingen, zoals hierboven, in het eerste woord het achterste deel weg dat identiek is in het tweede woord. En bij voorwaartse samentrekkingen vervang je juist in het tweede woord het voorste identieke deel door een weglatingsstreepje. Denk maar aan dorpsstraten en -pleinen.
Maar…
Mag je weglatingsstreepjes ook zomaar te pas en te onpas gebruiken?
Sommige naslagwerken geven taalgebruikers hierin tegenwoordig meer vrijheid en staan nu combinaties toe waar enkele jaren geleden nog onverbiddelijk een rode streep door kwam te staan.
Wel een weglatingsstreepje? Of toch niet?
Die nieuwe keuzevrijheid maakt het wel moeilijk om te achterhalen of een bepaalde samentrekking nu wél door de beugel kan.
En of je doelpubliek het eens is met je keuze of juist de taalregels van een ander naslagwerk volgt, is ook nog maar de vraag.
Twijfels? Ben je toe aan een handige leidraad? Een consistente houvast?
Pas dan in je communicatie bij samentrekkingen gewoon de regels voor weglatingsstreepjes toe die eerder golden.
En stelt iemand er vragen bij? Verwijs dan naar de regels hieronder, zodat je lezer weet waarom je een weglatingsstreepje hebt gebruikt. En hij/zij die regels ook zelf kan toepassen.
Ik zet ze hier even op een rijtje:
Thee- en koffiekopjes. Zonder suiker. Mét weglatingsstreepje.
Thee- en koffiekopjes
Samentrekkingen zoals het oude- en nieuwe kabinet zijn fout omdat geen woorddeel, maar een heel woord wordt weggelaten.
Regel: het weggelaten deel moet een woorddeel zijn. Ook op zon- en feestdagen.
Als je een heel woord weglaat, gebruik je geen weglatingsstreepje.
Olijf- en plantaardige olie
Bij land- en tuinbouw is bouw zowel een deel van landbouw als van tuinbouw. Bij olijfolie is olie wel een deel van het eerste woord, maar geen deel van plantaardige olie. Daar is het een zelfstandig naamwoord. Juist is dus: plantaardige en olijfolie.
Om diezelfde reden is ook ijs- en bruine beren een foutieve samentrekking. Het woord beren is een woorddeel in ijsberen, maar een substantief in bruine beren.
Hou jij van ijs- en bruine beren? En je lezers?
Idem dito voor drugs- en andere gebruikers. Hier kan je de volgorde niet omkeren, maar vervang je de samentrekking beter door een omschrijving als gebruikers van drugs en andere verdovende of hallucinogene middelen.
Combinaties zoals personeels- en financieel beleid en consumenten- en zakelijke abonnementen zijn dus ook fout. Hier kan je het probleem wel eenvoudig oplossen door de volgorde om te keren: financieel en personeelsbeleid en zakelijke en consumentenabonnementen.
Of schrijf gewoon abonnementen voor consumenten en bedrijven of kortweg beroeps- en privéabonnementen. Dat leest nog vlotter.
Regel: het als gelijkwaardig bedoelde weggelaten deel moet een deel van het andere woord zijn.
Auto- en brievenbussen
De bus in autobus is natuurlijk heel wat anders dan de bus in brievenbus. De samentrekking auto- en brievenbus is dus fout. Hetzelfde geldt voor kranten- en koffiekoppen.
Regel: het woorddeel dat je weglaat, moet in het andere woord dezelfde betekenis hebben.
Autobus met brievenbus.
Geniale ingeving van de Nederlandse PTT in de jaren 70 van de vorige eeuw?
Bak- en rundvet
In bak- en rundvet is bak een werkwoord en rund een zelfstandig naamwoord. Opnieuw een foutieve samentrekking. Bak- en braadboter en varkens- en rundvet zijn wel juist.
Regel: het woorddeel dat je weglaat, moet ook overeenkomen in woordsoort.
Primaire en secundaire studievoorwaarden in het voortgezet en beroepsonderwijs
Dit is een twijfelgeval. Bij ingeburgerde samentrekkingen zoals kleuter- en lager onderwijs zou je nog kunnen opwerpen dat deze logisch correcter is omdat hierbij de volgorde van het onderwijs wordt aangehouden.
Of dat de herhaling van onderwijs storend werkt in de onverkorte vorm kleuteronderwijs en lager onderwijs.
Welke kant je ook kiest, de samentrekking lager en kleuteronderwijs is wel grammaticaal correcter.
Meer weten over samentrekkingen?
Schrijftip?
Heb je snel een nieuwe tekst nodig? Of moet je zelfgeschreven document tegen morgen nog op taal- en stijlfouten worden gecontroleerd? Neem vandaag nog contact met mij op.
Schrijven of verbeteren? Ik maak tijd voor je tekst.
© 2015 John Vanormelingen
De Woordenwerf 