Wanneer gebruik je dan en wanneer als?

Het gebruik van dan en als kan al eens een struikelblok zijn. Als je twijfelt, dan is het vaak handig, en soms zelfs aangewezen, om verschillende bronnen te raadplegen. Zo twijfelde ik onlangs over het gebruik van dan of als in de volgende zin:

Niets is zo vervelend dan/ als zandkorrels in je zwembroek.

Waarom twijfel? Omdat hier twee taalregels elkaar overlappen. Wordt hier een verschil of een gelijkheid beschreven? Bij het eerste gebruik je dan en bij het tweede juist als:

1. Taalunieversum beveelt dan aan vanwege het woord niets in de zin:

Dan komt na niets en niemand als anders er niet achter staat, maar er wel bij gedacht kan worden. Dan heeft dan de betekenis ‘behalve’.

– Dat computerprogramma brengt niets (anders) dan ellende.
– Er was niemand (anders) in het gebouw dan wij.

Op basis van dit eerste taaladvies zou ik voor dan kiezen:
Niets (anders) is zo vervelend dan zandkorrels in je zwembroek.

 2. Onze Taal raadt echter als aan vanwege het woord zo in de zin:

Alle vergelijkingen met zo, net zo en even worden met als gecombineerd. In de volgende gevallen is dat makkelijk:

– Dat betekent zo goed als niets.
– Ik heb net zo’n jas als jij.
– Hij is net zo oud als mijn zus.
– Kees Torn is even grappig als Drs. P.

Maar deze regel gaat ook op voor gevallen waarin de twee genoemde personen of zaken niet even oud, groot, duur etc. zijn. Het gaat er alleen om of er zo of even in staat. Laat u niet afleiden door een ontkenning of door een getal (zoals in tien keer zo veel):

– Ik ben half zo zwaar als mijn vader.
– Hij is lang niet zo precies als zijn collega.
– Een hotel in Londen kost tien keer zo veel als in Praag.

De verwarring ontstaat doordat mensen geleerd hebben dat je dan moet gebruiken bij ongelijkheid, maar dat klopt dus niet altijd. Voor de keuze tussen als en dan geldt vooral: als bij gelijkheid óf afleidingen van zo’n constructie, en dan bij de vergrotende trap en bij ander(s):

– Hij is ouder dan mijn zus.
– Kees Torn is niet grappiger dan Drs. P.
– Zij is anders dan anderen.

– Een hotel in Londen kost tien keer meer dan in Praag.

Is als dan toch de juiste keuze:
Niets (anders) is zo vervelend dan zandkorrels in je zwembroek.

Tja, welke taalregel krijgt nu prioriteit? Die van dan of als?

De taalregels voor als en dan zijn hier inderdaad best verwarrend, maar de truc is dat je moet kijken naar tot waar de vergelijking reikt.

In de volgende zinnen is de vergelijking tussen vierkante haakjes geplaatst:
– Niets is [zo vervelend als zandkorrels in je zwembroek].
– [Niets dan ellende] heeft die uitspraak hem opgeleverd.

In de eerste zin is de vergelijking ‘zo vervelend als zandkorrels in je zwembroek‘. Het woord niets is wel in de zin aanwezig, maar maakt geen deel uit van de vergelijking. In de tweede zin is de vergelijking ‘niets dan ellende‘. Daar maakt niets dus wel deel uit van de vergelijking.

Conclusie:

De juiste zin is hier: Niets is zo vervelend als zandkorrels in je zwembroek.

Doordat in deze zin zo wordt gebruikt, is als juist. En bovendien maakt niets ook geen deel uit van de vergelijking.

Zo, die zin is opgehelderd. Nu nog uitvissen hoe ik op het strand die vervelende zandkorrels uit mijn zwembroek houd…

Tip: 10 handige taallinks

Dan / als
Twijfelwoorden | dan of als
Groter als /dan
Drie keer meer … dan / drie keer zoveel … als
Dan / als (driemaal zo groot -)
Niets anders als / dan
Zoveel of meer als / dan
Meer als / meer dan
Tien keer zo veel als/ dan
Dan / als: vijf keer meer dan / als

© 2014 John Vanormelingen